Калісьці даўно, у часы станаўленьня ютуб-культуры, пік папулярнасьці блёгераў – аўтастопшчыкаў з адным толькі заплечнікам, я разважала: чаму топавыя зь іх – беларусы ды ўкраінцы? Асабліва менавіта данбаскія ўкраінцы. Што гэта – cтэрыятып? Не, адказ яшчэ прасьцей – гэта людзі бяз дому. Мо ён дзесьці і стаіць – дом – фізычна, але ўнутры чалавека – яго няма. Няма таго месца, дзе заўсёды добра. Месца, дзе ты хочаш застацца. Вось яны й «вандруюць», шукаюць. Страчаныя людзі, страчаныя землі, страчаныя культуры.
Часам і я губляюся. Здаецца, галавою разумею, што не звар’яцела, дакладна памятаю свой дом. Але ў міграцыі людзі навокал, замежнікі так старанна даказваюць мне адваротнае. Дасылаючы лісты ў Беларусь, я ўсё часьцей сутыкаюся з тым, як супрацоўніцы_кі пошты ня ведаюць, куды іх слаць. Яны доўга правяраюць, ці дакладна Беларусь – гэта Эўропа і што ўвогуле гэта за краіна такая?
Гэтакая карціна склалася даўно – вось што сумна. Быццам бы нас не існуе і ніколі не існавала. Вось ён – сапраўдны, найгоршы са стэрыятыпаў! Сто год таму беларускія мігранты сутыкаліся з тым самым. Іх ня прымалі ўсур’ёз. Нават адукацыі не прызнаваліся, бо «няма такой краіны». І вось дагэтуль гучыць той самы, ужо трагічны жарт:
— Адкуль ты?
— Зь Беларусі.
— А гэта дзе?
— Паміж Расеяй і Польшчай.
— А як вы там жывяце, на памежным плоце?
Нібыта мы – чорная дзіра пасярод Эўропы, невядомая пляма на мапе, забытае мора Герадота. Цягам стагодзьдзяў наша гісторыя, культура, мэнтальнасьць, дзяржаўнасьць і незалежнасьць пасьлядоўна зьнішчаліся. Першае гора – распад ВКЛ, другое – падзелы Рэчы Паспалітай, потым – русыфікацыя, імпэрская асыміляцыя і савецкі таталітарызм. Як толькі мы ўздымаліся – нас зноў саджалі «ў балота».
Мы навучыліся маўчаць, каб выжыць. Спрабуем захаваць сябе ціха, абы не згубіцца. Не таму, што нам усё адно – а таму, што надта часта за гучны голас мы плацілі жыцьцём. Таму і голас наш амаль зьнік з эўрапейскай прасторы. Мы не рызыкоўныя і ня гучныя. Нас няшмат, у параўнаньні з тымі ж украінцамі. Якая розьніца – беларусы мы ці ўкраінцы? Ці расейцы? А калі й розьніцы няма, тады навошта нам увогуле існаваць? Гэта зручна. Зручна, калі на «буфэрнай» зоне — людзі, гатовыя адаптавацца да ўсяго. Людзі бязь сьвядомасьці, бяз дому.
Замкнёныя дзьверы
Беларусы амаль усё жыцьцё спрабуюць забіць дзіры ўнутры сябе – чым заўгодна. Мы шукаем адказы, так добра схаваныя ад нас на самым відавочным месцы. Расьцем з абяцаньнямі пра чароўныя «дзьверы», за якімі – сапраўдны вырай: месца для нас, дзе ўсё роднае, зразумелае. Тое, што дае сілы. Заўсёды, што б ні здаралася.
Нас вучаць па-трошку зьбіраць, знаходзіць свой ключык да гэтых дзьвярэй. Мы старанна ўпітваем у сябе кроплі ведаў, культуры, гісторыі, мэнталітэту, якіх заўгодна, з шырока расплюшчанымі вачыма чакаем свайго месца ў сьвеце – і… не знаходзім яго. Наш ключык, так доўга вымучаны, не падыходзіць. Быццам бы кажучы: хадзі да іншае дзьверы, гэта яе ты мусіў адчыніць! А там – зусім ня тое, ня роднае, цяжкае ды незразумелае.
Мы патрабуем бачнасьці
Мне балюча ў адзіноце. Чым глыбей ты паглыбляесься ў беларускасьць сваёй сьвядомасьці, чым больш вяртаесься да страчаных каранёў – тым далей становісься ад большасьці тых самых стратышаў навокал. І тым больш балюча бачыць заняпад радзімы. Але менавіта гэта самасьвядомасьць надае табе сілу. Яна нагадвае: тваё жыцьцё мае сэнс. Бо колькі любові і болю было да цябе і ДЛЯ цябе. Прымушае змагацца.
Мы не патрабуем шкадаваньня. Мы патрабуем бачнасьці. Спачату трэба прызнаць — нас доўга вучылі хавацца. Пасьля кожнай страты, пасьля кожнай акупацыі, мы зноў і зноў ператвараемся ў цень. І часам – страчаем сябе. Але каб быць – трэба гаварыць. Гаварыць па-беларуску. Гаварыць пра Беларусь, нават калі ня просяць. У кожнай размове, у кожным радку, у кожнай гісторыі мы мусім станавіцца бачнымі. Сьвет не зразумее нас, пакуль мы самі сябе не зразумеем і не пакажам – складанымі, супярэчлівымі, але сапраўднымі. Там, дзе нас ня бачаць — трэба сьвяціць. Каб, калі чалавек у сьвеце пачуе слова «Беларусь», – ён ня зірнуў разгублена, а сказаў: «так, ведаю. І шаную.». Бо калі нас ня бачыць сьвет – мы вымушаныя станавіцца сьветам самі.
Мы ёсьць. Мы вяртаемся. Хай павольна, хай разгублена – але вяртаемся. Да свайго слова. Да сваёй мовы. Да свайго болю. Да свайго дому.